Τα δύο καρναβάλια της Στερεάς Ελλάδας που είναι εγγεγραμμένα στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Όλα τα στοιχεία της παράδοσης που έχουν εγγραφεί στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας μέχρι σήμερα αλλά και τόσα άλλα που αναμένουν στη σειρά, αποτελούν την μεγαλύτερη αναγνώριση της μεγάλης ιστορικής διαδρομής τους, της λαογραφικής αξίας τους  και του πολιτισμού των απλών ανθρώπων.

Παράλληλα δημιουργούν την ηθική υποχρέωση στις νεότερες γενιές να το στηρίξουν και να το διατηρήσουν ως κόρη οφθαλμού αναγνωρίζοντας τους αγώνες του λαού μας,  που για αιώνες υπηρέτησαν την παράδοση και μας κληροδότησαν έναν αμύθητο θησαυρό.

Τα λαϊκά εθιμικά δρώμενα του Καρναβαλιού που πραγματοποιούνται τις ημέρες των Αποκριών σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, αποτελούν ένα θεμελιώδες κομμάτι  από τη συλλογική μας παράδοση και ταυτότητα. Είναι η πολιτιστική κληρονομιά μας,  η οποία διαφυλάσσεται  και προστατεύεται με την ένταξη της στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Τα στοιχεία των Καρναβαλικών δρώμενων που έχουν εγγραφεί  στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας μέχρι σήμερα είναι τα εξής:

• Ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα | 2018
• Καρναβάλι Σοχού  Θεσσαλονίκης | 2019
• Απολλωνιάτικες Καμουζέλες  στη Ρόδο | 2019
• Οι Γενίτσαροι και οι Μπούλες  στη Νάουσα | 2020
• Η νύχτα των στοιχειών/ Το στοιχειό της Χάρμαινας στην Άμφισσα | 2021
• Ο Καδής στους Σπαθαραίους στη Σάμο | 2023
• Αγιασώτικο Καρναβάλι  στην Αγιάσο της Λέσβου | 2023
• Αποκριάτικο έθιμο “Μόστρα Θυμιανών” στα Θυμιανά της Χίου  | 2023
• Η Καλογεροδευτέρα στο Καλαμπάκι Δράμας | 2023
• Οι Φανοί  στην Κοζάνη  | 2023
• Μπαντίδοι και Γαϊτανάκι Άρτας |2023
• Καρναβάλι Μεσότοπου Λέσβου |2023
• « Ο Μπέης» Πρωτοκκλησίου στο  Σουφλί Έβρου |2023

Ας γνωρίσουμε τα δύο εθιμικά καρναβάλια της Στερεάς Ελλάδας: το Βλάχικο γάμο στη Θήβα και το Στοιχειό της Χάρμαινας στην Άμφισσα.

• Ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα |2018

Ο Βλάχικος Γάμος είναι ένα από τα πιο ζωντανά προχριστιανικά κατάλοιπα των αρχαίων ομαδικών ελληνικών τελετουργιών.

Στην αρχή της Άνοιξης, εποχή της βλάστησης, γονιμότητας και ανανέωσης της φύσης, γίνονταν τέτοιες τελετές από τους ποιμένες για να βλαστήσει η γη και να βοσκήσουν τα κοπάδια τους. Σε αυτές κυριαρχούσαν φαλλικά τραγούδια, σκωπτικοί και πυρρίχιοι χοροί, οινοποσία, αστεία πειράγματα, άσεμνες χειρονομίες, αναπαραστάσεις του θανάτου και της ανάστασης.

Όλα θυμίζουν Διόνυσο και γι’ αυτό το έθιμο αυτό ζυμωμένο και με άλλα λαϊκά ντόπια έθιμα, σχετικά με την γονιμότητα και την ανανέωση, βρήκε γόνιμο χώμα και ρίζωσε στη Θήβα, την πατρίδα του Βάκχου, όπου γίνονταν ανάλογες γιορτές όπως τα Διονύσια.

Συνδέεται με τους Βλάχους από την περιοχή του Ασπροποτάμου είτε με την ποιμενική ομάδα των Σαρακατσάνων καθώς και οι αυτές δύο ομάδες εγκαταστάθηκαν σταδιακά (από τον 19ο αι.) στον αστικό χώρο της Θήβας. Υπήρξε μικρή διακοπή στην τέλεση του εθίμου κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και από το 1950 περίπου τελείται ανελλιπώς κάθε χρόνο μέχρι σήμερα σε αναβιωμένη εκδοχή στην πόλη της Θήβας.

 Είναι ανοιξιάτικο ευετηρικό, ευγονικό* δρώμενο το οποίο τελείται την περίοδο των Απόκρεων και συγκεκριμένα την Κυριακή της Τυρινής και κορυφώνεται την Καθαρή Δευτέρα.

Παρουσιάζεται ως μία σάτιρα ενός παραδοσιακού, ποιμενικός γάμου, μέσα από μια γαμήλια τελετουργία, η οποία συνίσταται από επιμέρους τελετουργικές. Παλαιότερα συμμετείχαν μόνο άντρες σε όλους τους πρωταγωνιστικούς και δευτερεύοντες ρόλους.

Το έθιμο έχει όλα τα στοιχεία του γαμήλιου τελετουργικού, καθώς πρόκειται για έναν «ιερό» γάμο, και έχει έντονα συμβολικό και μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα, που στοχεύει στη διασφάλιση της γονιμότητας και της ευκαρπίας της γης και των ανθρώπων.

Το αποκριάτικο δρώμενο του Βλάχικου Γάμου περιλαμβάνει στοιχεία της  γαμήλιας τελετουργίας : «πιάσιμο των προζυμιών», προξενιό, αρρεβωνιάσματα, ψήσιμο προπύρας, γάμος και γαμήλια πομπή, τάξιμο της προίκας και πανωπροίκι, επιστρόφια κ.ά.), χορούς (καγκέλι μικρό και μεγάλο, το οποίο λέγεται και Αγιοθοδωρίτικος, συρτός στα τρία, λιβανατέικος ή λειβαδίτικος, τσάμικος στον τόπο, γαϊτανάκι {βλάχικο}, πηδηχτός χορός, ο χορός του πεθαμένου), τραγούδια (το τραγούδι της νύφης, το τραγούδι του γαμπρού, το τραγούδι του γάμου, ο Εωθινός {σκάρος}, τραγούδι που τραγουδιέται τις πρωινές ώρες της Καθαρής Δευτέρας, όταν ξεκινάει η κατεξοχήν ημέρα τέλεσης του γάμου.

Το έθιμο του Βλάχικου Γάμου ολοκληρώνεται το Σάββατο των Αγ. Θεοδώρων με τα πιστρόφια. Σύμφωνα με την παράδοση, μία βδομάδα μετά τον γάμο, η νύφη επιστρέφει, ως επισκέπτης πλέον, στο σπίτι των γονιών της, σύμφωνα με το γαμήλιο τελετουργικό.

Ευετηρικό - ευγονικό (έθιμο)= έθιμο που αποβλέπει σε χρονιά με πλούσια συγκομιδή και είναι συνδεδεμένο με «δραματικές» παραστάσεις που ανέπτυξαν οι γεωργοκτηνοτροφικές κυρίως κοινωνίες, πιστεύοντας ότι έτσι προστατεύουν την παραγωγή τους ειδικά κατά την κρίσιμη εναλλαγή των εποχών.

Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2018.

• Η νύχτα των στοιχειών/ Το στοιχειό της Χάρμαινας στην Άμφισσα | 2021

Η «Νύχτα των Στοιχειών» είναι η αναπαράσταση του τοπικού θρύλου του Στοιχειού της Χάρμαινας. Πραγματοποιείται κάθε χρόνο το τελευταίο Σάββατο των Αποκριών στην Άμφισσα. Στους δρόμους της πόλης περιηγούνται άντρες, γυναίκες και παιδιά, κωδωνοφόροι, δερματοφόροι και μεταμφιεσμένοι με ζωόμορφες εμφανίσεις, συνοδεύοντας το ομοίωμα του Στοιχειού της Χάρμαινας. Η αναπαράσταση του θρύλου ξεκίνησε 1995. Τότε ξεκίνησε η διοργάνωση της Νύχτας των Στοιχειών με κεντρική ιδέα τη δραματοποίηση του θρύλου του Στοιχειού της Χάρμαινας.

Η μουσική που πλαισιώνει την αναπαράσταση του θρύλου εξάγεται από χάλκινα και ξύλινα, παραδοσιακά, πνευστά όργανα (π.χ. κλαρίνο, γκάιντα). Έχει αναφορές σε παραδοσιακά ακούσματα και συμβάλει στη δημιουργία μυστηριακής και υποβλητικής ατμόσφαιρας.

Στην Άμφισσα κατά το παρελθόν, από την περίοδο της Τουρκοκρατίας μέχρι και τη δεκαετία του 1960, άκμασε ιδιαίτερα η βιοτεχνία της βυρσοδεψίας.Οι παλιοί βυρσοδέψες της συνοικίας της Χάρμαινας, αφηγούνταν το θρύλο του Στοιχειού της Χάρμαινας (του Κωνσταντή). Κατά τον θρύλο ο Κωνσταντής, ήταν ένας βυρσοδέψης που αγαπούσε τη Λενιώ. Όταν η Λενιώ σκοτώθηκε, ο Κωνσταντής δεν άντεξε την απώλειά της, αυτοκτόνησε και στοίχειωσε στην πηγή της Χάρμαινας.  Έκτοτε, σύμφωνα με το θρύλο, έγινε προστάτης των βυρσοδεψών και έβγαινε με τη μορφή ζώου, από το λαγούμι της πηγής τις νύχτες για να περιφερθεί τα σοκάκια της παραδοσιακής συνοικίας ή για να θρηνήσει ουρλιάζοντας το θάνατο κάποιου Χαρμαινιώτη.

Το Ξύπνημα του Κωνσταντή λαμβάνει χώρα στη συνοικία της Χάρμαινας, που βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Άμφισσας. Πρόκειται για τη συνοικία με τα παλαιά πλινθόκτιστα εργαστήρια των βυρσοδεψών τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα.  Στη Χάρμαινα, όπου εργάζονταν και ζούσαν στα γύρω σπίτια οι ταμπάκηδες με τις οικογένειές τους, γεννήθηκαν θρύλοι με βασικότερο αυτόν του στοιχειού της.

Το δρώμενο ξεκινά κάθε χρόνο το βράδυ της Παρασκευής της Τυρινής, με το «Ξύπνημα του Κωνσταντή» στο χώρο της Χάρμαινας και κορυφώνεται το Σάββατο της Τυρινής, με την κάθοδο του ομοιώματος του Στοιχειού της Χάρμαινας από τα σκαλιά του Αγίου Νικολάου, προς την Πλατεία Κεχαγιά, όπου λαμβάνει χώρα η πάλη του με τα άλλα δύο στοιχειά, της Τέχολης και του Γκυριζιού, και η τελική επικράτηση του Στοιχειού της Χάρμαινας.

Το δρώμενο της αναπαράστασης του θρύλου του Στοιχειού της Χάρμαινας, εξελίσσεται γύρω από το ομοίωμα του στοιχειού. Σύμφωνα με το θρύλο, το στοιχείο της Χάρμαινας ήταν ζωόμορφο ή κυνόμορφο, όπως ζωόμορφα ήταν και τα υπόλοιπα στοιχειά που περιγράφονται στους τοπικούς θρύλους (Τέχολης, Γκυριζιού).

Ο εξοπλισμός που είναι απαραίτητος είναι προβιές, σχοινιά, λινάτσες, μέταλλα και κουδούνια, για την παραγωγή ήχου. Κατά το παρελθόν στην Άμφισσα άκμαζαν οι βιοτεχνίες που τα παρήγαγαν  αφού πέρα από τη βιοτεχνία της βυρσοδεψίας, μια άλλη βιοτεχνία που άνθησε στην Άμφισσα, ήταν αυτή των κωδωνοποιών.

Για όσους συμμετέχουν στην αναπαράσταση του θρύλου, δεν υπάρχουν περιορισμοί φύλου ή ηλικίας. Μπορούν να συμμετάσχουν ελεύθερα ντόπιοι και επισκέπτες, οργανωμένοι σε μικρές ομάδες.

Το στοιχείο εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2021

Πηγές:

https://www.visitthiva.gr/vlachikos-gamos-ena-panarcheo-ethimo/

https://digitalculture.gov.gr/2022/03/ta-karnavalia-tis-apokrias-sto-ethniko-evretirio-ailis-politistikis-klironomias-tis-elladas/

https://ayla.culture.gr/category/elements-inscribed-in-the-national-inventory-of-ich/

https://edwzeis.gr/ethima-3/

Φωτογραφίες: visitthiva,gr, YΠΠΟ